M.s. „Piłsudski”, polski statek pasażerski zbudowany w 1935 r. dla Gdynia–Ameryka Linie Żeglugowe S.A. (GAL), był w okresie międzywojennym narodową dumą i chlubą, prawdziwym ambasadorem polskiej kultury na morzach i oceanach. Po wybuchu II wojny światowej wracający z Nowego Jorku statek zawinął do Wielkiej Brytanii, gdzie został oddany pod dowództwo brytyjskie. Po dziś dzień nie wiadomo co stało się z kosztownym wyposażeniem liniowca, które zdjęto z niego w stoczni w Newcastle przed wcieleniem do służby wojskowej. Zadaniem Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku na najbliższe dwa lata jest m. in. przeprowadzenie kwerend w zagranicznych archiwach i próba ustalenia, co stało się z dziełami sztuki, umeblowaniem i innym wyposażeniem, które w czasach świetności stanowiło o luksusowym statusie m.s. „Piłsudski”. Będzie to możliwe dzięki dofinansowaniu w ramach Programu Rządowego „Badanie polskich strat wojennych” ze środków finansowych Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.
Wystrój i wyposażenie transatlantyków m.s. „Piłsudski” i m.s. „Batory” były aż po najdrobniejsze szczegóły dziełem blisko osiemdziesięciu najznakomitszych polskich architektów wnętrz, dekoratorów, projektantów sztuki użytkowej i artystów dwudziestolecia międzywojennego. Nad całością czuwała Podkomisja Artystyczna, której pracami kierował profesor warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych Wojciech Jastrzębowski. Głównym założeniem przy wyborze zarówno twórców, jak i projektów było stworzenie komfortowych, nowoczesnych w wyrazie wnętrz, noszących zarazem cechy narodowe. Na statkach znalazły się liczne obrazy i rzeźby wybitnych artystów. Z katalogu dzieł znajdujących się na m.s. „Piłsudski” autorstwa Lecha Niemojewskiego wiadomo, że miał on na pokładzie m.in. portret marszałka Józefa Piłsudskiego autorstwa Zygmunta Grabowskiego, rzeźbę Alfonsa Karnego „Dziewczynka ze skakanką”, kilim Zofii Stryjeńskiej „Tańce Polskie” i wiele innych. Tkaniny i meble projektowano w Spółdzielni Artystów Plastyków „Ład”. Zaangażowano też wiodące polskie firmy z dziedziny rzemiosła artystycznego, jak wytwórnia braci Łopieńskich, fabryka Józefa Frageta, czy wytwórnia porcelany w Ćmielowie. Wybuch II wojny światowej zastał transatlantyk w drodze z USA do Europy. Zgodnie z instrukcją dla Polskiej Marynarki Handlowej, w przypadku wybuchu konfliktu zbrojnego polskie statki miały udać się do pierwszego neutralnego portu i oczekiwać na dalsze polecenia. Ostatecznie m.s. „Piłsudski” dotarł do portu w Newcastle. 11 listopada 1939 r. podpisano umowę na wyczarterowanie go władzom brytyjskim w charakterze transportowca wojennego. W związku z adaptacją statku do nowych zadań, dzieła sztuki oraz większość mebli, które stanowiły wyposażenie pomieszczeń jednostki, zdemontowano i najprawdopodobniej zdeponowano w magazynach stoczni w Newcastle. M.s. „Piłsudski” zatonął podczas swojego pierwszego wojennego rejsu do Australii, 26 listopada 1939 r. o godzinie 5:36, 29 mil morskich na południowy wschód od przylądka Flamborough. W wyniku katastrofy śmierć poniósł kpt. Mamert Stankiewicz i IV mechanik Tadeusz Piotrowski.
Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy ówczesny armator Gdynia-Ameryka Linie Żeglugowe nie ubiegał się po wojnie u strony brytyjskiej o zwrot wyposażenia, które zostało zdjęte z m.s. „Piłsudski”. W 2023 r. w porozumieniu z Departamentem Restytucji Dóbr Kultury, specjaliści z Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku rozpoczęli badania, aby określić, jaki jest status prawny utraconych zabytków. Podjęli również poszukiwania w archiwach polskich (Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Archiwum Państwowe w Gdańsku, Archiwum Państwowe w Gdańsku Oddział w Gdyni) w celu ustalenia, gdzie dzisiaj mogą znajdować się artefakty zdjęte ze statku w 1939 r. Starania te nie przyniosły pożądanych rezultatów, w związku z tym, muzeum złożyło wniosek do Departamentu Restytucji Dóbr Kultury o powołanie Grupy Roboczej, której zadaniem będzie ustalenie, gdzie obecnie znajduje się wspomniane wyposażenie statku oraz czy istnieją prawne możliwości jego odzyskania. Zasugerowano, aby w składzie grupy roboczej znaleźli się przedstawiciele Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku, Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku, Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie, Instytutu Polskiego i Muzeum gen. Sikorskiego w Londynie oraz Instytutu Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku. W oczekiwaniu na decyzję Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego o powołaniu Grupy Roboczej, NMM aplikowało do programu „Badanie polskich strat wojennych” z projektem M.s. „Piłsudski” – badanie strat wojennych. Zadanie, przewidziane na lata 2024 i 2025, otrzymało w ramach programu dofinasowanie w wysokości 60168,00 PLN. Jego głównym celem jest uzyskanie odpowiedzi na pytania: jakie zabytki zdjęto ze statku w stoczni w Newcastle, gdzie się znajdują dzisiaj i jakie były warunki prawne czarteru transatlantyku m.s. „Piłsudski”. Poszukiwania dokumentów mają również wyjaśnić, co stało się ze zdemontowanym wystrojem statku oraz czy strona polska zgłosiła się do strony brytyjskiej o zwrot mienia po zakończeniu wojny. Aby uzyskać wiedzę w tym zakresie, specjaliści wytypowali archiwa oraz instytuty, w których planują przeprowadzić kwerendy w latach 2024–2025. W pierwszej kolejności zostanie przebadany zasób Archiwum w Trieście oraz w Muzeum w Monfalcone, gdzie znajdują się archiwalia z pobliskiej stoczni, w której zbudowano transatlantyk m.s. „Piłsudski”. Muzealnicy spodziewają się tam znaleźć m.in. spisy wyposażenia statku z 1935 r., obejmujące zarówno dzieła sztuki, jak i sprzęt nawigacyjny. Kolejnym etapem poszukiwań będzie rozpoznanie zespołów archiwalnych w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku oraz w Archiwum Miejskim w Nowym Jorku. Statek pływał na linii Gdynia–Nowy Jork i tam jego armator – GAL miał swoje prężnie działające przedstawicielstwo. Zakłada się, że część dokumentów z okresu 1935–1939 r. może znajdować się w tych zasobach archiwalnych. Ostatni etap prac w 2024 r. obejmie archiwa i instytuty londyńskie. Planowane są badania w Archiwum Państwowym w Londynie, gdzie mogą znajdować się zasoby archiwalne z ówczesnego Ministry of War Transport – to jemu w 1939 r. umową czarterową został przekazany statek. Duże nadzieje są wiązane ze sprawdzeniem zasobu archiwalnego w instytutach gen. Sikorskiego i Józefa Piłsudskiego w Londynie, gdzie kluczowe będą zbiory przekazywane przez Polonię oraz te dokumenty, które instytuty gromadzą zgodnie ze swoją codzienną działalnością. Na rok 2025 specjaliści zaplanowali kwerendę w Archiwum w Newcastle – to właśnie w lokalnej stoczni Swan Hunter & Wigham Co. Ltd. w Wallsend transatlantyk został przebudowany na transportowiec wojska, tam też zdjęto z niego część wyposażenia. Wizyty w archiwach zagranicznych zakończą się w marcu/kwietniu 2025 r., tak aby ich wyniki mogły znaleźć się na planowanej wystawie czasowej „M. s. Piłsudski i m. s „Batory” – powstanie legendy” oraz w wydawnictwie, które będzie jej towarzyszyło.
Niezależnie od planowanych kwerend, Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku również przyjmuje wszelkie informacje od osób i instytucji, które mogą posiadać wiedzę w wyżej omówionym zakresie. Zapraszamy do kontaktu na adres email: p.klein@nmm.pl
Zespół projektu M. s. „Piłsudski” – badanie strat wojennych: Iwona Bienia, Emilia Brotz, dr Robert Domżał, Patryk Klein, dr Jan Tymiński, dr Marcin Westphal
Opracowanie: Patryk Klein
Red. Hanna Borkowska
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego, w ramach programu „Badanie polskich strat wojennych”
