Wyślij wiadomość do administratora
Ochrona podwodnego dziedzictwa kulturowego w Polsce w świetle zaleceń Konwencji UNESCO z 2001 r. – historia i perspektywy
Odkąd w 1943 r. Jacques-Yves Cousteau i Emile Gagnan opracowali aparat do swobodnego nurkowania, przed ludźmi otworzyły się niedostępne wcześniej możliwości penetracji podwodnego świata. Rozwój techniki nurkowej umożliwił odkrycie wielu ważnych obiektów dziedzictwa podwodnego, a wykorzystywanie pojazdów podwodnych i szereg innowacji technologicznych, które dokonały się w ostatnim ćwierćwieczu pozwalają ludziom eksplorować dna mórz i oceanów na niewyobrażalnych dotąd głębokościach. Negatywną konsekwencją dostępu do podmorskiego świata stała się dewastacja jego środowiska naturalnego i kulturowego. W trakcie poszukiwań skarbów oprócz ładunków chińskiej porcelany[1], hiszpańskiego złota[2] czy wydobywanych z Bałtyku butelek z winem i szampanem[3] nieodwracalnie niszczone są także konstrukcje wraków statków, będące unikatowym świadectwem rozwoju szkutnictwa i dalekosiężnych kontaktów handlowych. Popyt na militaria i pamiątki z jednostek zatopionych w czasie II wojny światowej oprócz grabieży prowadzi do naruszania miejsc spoczynku tysięcy ofiar[4]. Kadłuby metalowych okrętów są rozbierane na złom zarówno przez płetwonurków poszukujących metali kolorowych, jak i przez specjalistyczne firmy odzyskujące stal. Obok działań intencjonalnych wraki są niszczone również nieświadomie. Zagrożenie dla ich konstrukcji stanowią ciągnione po dnie akwenów sieci trałowe, a eksploatacja zasobów dennych i pogłębianie akwenów bez wykonanych uprzednio badań grożą bezpowrotną utratą nierozpoznanych jeszcze zasobów podwodnego dziedzictwa kulturowego – zwłaszcza związanego z osadnictwem w najstarszych okresach dziejów człowieka.
Potrzebę ochrony podwodnego dziedzictwa kulturowego (dalej PDK) zauważono w latach 70-tych XX w. Pierwsze dokumenty dotyczące ochrony stanowisk podwodnych zostały opracowane przez Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy. Ponieważ miały one charakter zaleceń, mogły być traktowane jedynie jako rekomendacja do uwzględnienia w prawodawstwie poszczególnych krajów[5]. Po raz pierwszy obowiązek ochrony obiektów o charakterze archeologicznym i historycznym znalezionych w morzu wprowadzono w konwencji Narodów Zjednoczonych o prawie morza (UNCLOS) ogłoszonej w 1982 r. w Montego Bay na Jamajce[6]. W akcie tym wskazano również, że ze względu na lokalizację znacznej części obiektów podwodnego dziedzictwa kulturowego (dalej PDK) w obszarach pozostających poza jurysdykcją poszczególnych państw, zapewnienie ochrony temu dziedzictwu musi być przedmiotem regulacji międzynarodowych. Działania zmierzające do powstania takiego aktu trwały ponad dwadzieścia lat[7]. Ich efektem była przedłożona w dniu 2 listopada 2001 r. w Paryżu Konwencja UNESCO o ochronie PDK. Jej głównym celem jest ochrona PDK in situ, tzn. na dnie morza, w naturalnym kontekście, gdzie znajduje się ono od co najmniej 100 lat. Akt ten zobowiązuje państwa-strony do podejmowania wszelkich działań, które mają na celu zapobieganie bezpośredniemu zagrożeniu PDK. Wydobycie zabytkowego obiektu na powierzchnię jest dopuszczalne wyłącznie, gdy jego zachowanie w pierwotnym miejscu jest niemożliwe lub zagraża to jego przetrwaniu, a podejmowane badania muszą być jak najmniej inwazyjne i prowadzone z poszanowaniem szczątków ludzkich. Wydobyte z morza zabytki muszą być przechowywane, konserwowane i zarządzane w sposób zapewniający im długotrwałe zachowanie, a na płaszczyźnie prawnej uzyskują status rzeczy wyłączonych z obrotu. W odniesieniu do obszaru wyłącznej strefy ekonomicznej Konwencja obliguje państwa-strony do ochrony obiektów podwodnego dziedzictwa i informowania Dyrektora Generalnego UNESCO oraz innych państw-stron o obecności takich obiektów. W przypadku udokumentowanego związku kulturowego, historycznego lub archeologicznego innego państwa z odkrytym obiektem, ma ono prawo do konsultacji w kwestii zapewnienia temu obiektowi efektywnej ochrony. Wszelkie działania względem statków i samolotów będących własnością państwową (i spełniających warunki definicji podwodnego dziedzictwa kulturowego) można podejmować wyłącznie za zgodą państwa-właściciela. Integralną częścią Konwencji jest dołączony do niej zbiór Zasad regulujących działania nakierowane na podwodne dziedzictwo kulturowe, które także wyznaczają międzynarodowe standardy postępowania z PDK[8].
Ochronę prawną podwodnych zabytków w Polsce wprowadzono w 2003 r. Ogłoszona wówczas Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami jest pierwszym aktem prawnym uwzględniającym obecność i ochronę stanowisk zlokalizowanych w zbiornikach śródlądowych i wodach morskich. Według ustawy za zabytki podwodne mogą być uznane obiekty o znaczeniu historycznym, naukowym lub artystycznym, bez względu na to, jak długo zalegały pod wodą[9]. Zapis ten zapewnia ochronę również obiektów podwodnych młodszych, niż te chronione zapisami Konwencji. Obiekty PDK zlokalizowane w wodach śródlądowych są traktowane na tych samych zasadach, co stanowiska lądowe. Inaczej sytuacja wygląda w stosunku do zabytków zlokalizowanych w morzu. Ponieważ w polskich obszarach morskich wszelkie działania są regulowane przez zapisy ustawy o obszarach morskich RP i administracji morskiej, wobec zabytków zlokalizowanych w obszarze morskich wód wewnętrznych i morza terytorialnego przepisy prawa morskiego i ochrony zabytków stosuje się równolegle. Każde działanie przy zabytku wymaga zatem zezwolenia dyrektora właściwego terytorialnie urzędu morskiego, zezwolenie takie wydawane jest w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków[10]. Ponieważ w strukturze polskiej służby konserwatorskiej nie wydzielono jednostek zajmujących się ochroną PDK, w 2005 r. Wojewoda Pomorski na wniosek Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków powierzył dyrektorowi gdańskiego Muzeum Morskiego uzgadnianie z dyrektorem Urzędu Morskiego w Gdyni możliwości prowadzenia badań archeologicznych i poszukiwań zabytków na obszarze morskim przyległym do województwa pomorskiego[11].
Działania Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku w zakresie ochrony podwodnego dziedzictwa kulturowego
Działalność Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku (dalej NMM) od początku jego istnienia wiązała się z odkryciami wraków w Zatoce Gdańskiej. By móc badać te obiekty, w muzeum utworzono Dział Badań Podwodnych. W celu zabezpieczania pozyskiwanych z wraków zabytków powstał Dział Konserwacji Muzealiów, a później Centrum Konserwacji Wraków Statków w Tczewie – jedna z największych pracowni konserwatorskich w Europie. Dzięki wieloletniej współpracy z administracją morską (i instytucjami odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo żeglugi i ratownictwo morskie) prowadzonej w celu poszukiwań wraków i identyfikacji przeszkód dennych w wodach przyległych do województwa pomorskiego, w NMM utworzono bazę danych pn. Ewidencja Podwodnych Stanowisk Archeologicznych. Wykonywana w trakcie prac dokumentacja hydroakustyczna i fotogrametryczna weryfikowanych obiektów służy jako podstawa do monitorowania stanu zachowania wraków i zapewnia możliwość określenia strat i zniszczeń obiektu. Efektem wieloletnich prac inwentaryzacyjnych było udostępnienie na stronie internetowej NMM Wirtualnego skansenu wraków Zatoki Gdańskiej[12] będącego galerią trójwymiarowych modeli stanowisk podwodnych.
W kolejnych latach NMM zwracało uwagę na konieczność dostosowania Karty Ewidencji Zabytku Archeologicznego do realiów administracji morskiej i specyfiki zabytków morskich, które ze względu na brak możliwości poprawnego wpisu nie były dotychczas uwzględniane w wojewódzkich ewidencjach zabytków[13].
NMM współdziała również z podmiotami spoza Polski – w 2001 r. rozpoczęto współpracę w zakresie ochrony bałtyckiego PDK ze specjalistami zrzeszonymi w Komitecie ds. Dziedzictwa Regionu Bałtyku[14], który w 1998 r. został powołany przez ministrów krajów bałtyckich i Norwegii. W latach 2013-2015 przewodniczącą grupy ds. PDK była Iwona Pomian. Wówczas też podjęto temat ochrony dziedzictwa podwodnego w planowaniu przestrzennym. Mimo, że spośród członków Rady Państw Morza Bałtyckiego Konwencję UNESCO z 2001 r. ratyfikowały dotychczas jedynie Litwa i Estonia, prace prowadzone w ramach tej grupy skupiają się przede wszystkim na wdrażaniu zaleceń tej Konwencji[15]. W tym zakresie NMM uczestniczyło w kilku istotnych projektach. W 2006 r. NMM wraz z Państwowym Instytutem Geologicznym przystąpiło do unijnego projekt MACHU Managing Cultural Heritage Underwater mającego na celu lokalizację paleokrajobrazu i potencjalnych stanowisk archeologicznych związanych z najstarszym osadnictwem człowieka w południowej strefie Bałtyku[16]. W latach 2014-2016 wraz z Estonian National Heritage Board i Swedish National Maritime Museums realizowano projekt Evaluating the Universal Value of the Submerged Heritage of the Baltic Sea mający na celu opracowanie kryteriów wpisu morskich stanowisk archeologicznych Bałtyku na światową listę zabytków UNESCO. W latach 2017-2020 wraz ze specjalistami z krajów bałtyckich realizowano program BalticRIM – Baltic Sea Region Maritime Cultural Heritage Management, którego celem było włączenie dziedzictwa kulturowego do procesu tworzenia planu przestrzennego Morza Bałtyckiego.
Efektem wszystkich tych działań było wprowadzenie ochrony PDK w ogłoszonym Rozporządzeniem Rady Ministrów z 2021 r. Planie zagospodarowania przestrzennego morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej w skali 1:200 000[17]. Szczególnie istotne jest to, że ochroną objęte są nie tylko znane obiekty zabytkowe. Ochrona PDK zakłada bowiem istnienie nierozpoznanych jeszcze zasobów dziedzictwa w sedymentach dennych i wprowadza konieczność przeprowadzenia bezinwazyjnych badań dna przed każdą inwestycją wymagającą naruszenia jego struktur.
W dokumencie tym został również zatwierdzony akwen określony jako Magazyn Wraków. Projekt wydzielenia takiego obszaru został zainicjowany potrzebą przygotowania miejsca do przechowywania i zabezpieczania zabytków wielkogabarytowych, których ochrona in situ jest niemożliwa ze względu na planowane inwestycje. Koszty i czas konserwacji oraz zasoby lokalowe do przechowywania tego typu obiektów ograniczają nasze możliwości zachowania ich dla przyszłych pokoleń. Na obszarze tym spoczywa już wrak przebadanego w latach 80-tych XX w. zatopionego w 1627 r. podczas bitwy pod Oliwą szwedzkiego okrętu Solen oraz przeniesiony w 2005 r. wrak statku handlowego z XVII w. W ostatnich latach dołożono wydobyte z dna Bałtyku działa okrętowe z XVIII w. i nadstępkę z pocz. XVI w. odkrytą na torze podejściowym do portu w Gdyni. W związku z planowaną rozbudową portu w Gdańsku, konieczne będzie przeniesienie również kolejnych zagrożonych wraków, stanowiących unikatowe przykłady konstrukcji statków.
W minionych latach NMM podejmowało również liczne działania na rzecz upowszechnienia wiedzy o Konwencji o ochronie PDK. W 2010 r. dwukrotnie zorganizowano pod auspicjami PK UNESCO międzynarodowe warsztaty z zakresu archeologii podwodnej, a przetłumaczony na język polski tekst Konwencji był udostępniany w formie broszury w oddziałach NMM. Od 2016 r. Iwona Pomian (ówczesna szefowa Działu Badań Podwodnych), jako ekspert Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego i obserwator, brała udział w spotkaniach państw-stron Konwencji 2001 r. w siedzibie UNESCO w Paryżu. Iwona Pomian jest również współautorką pierwszego podręcznika UNESCO Manual for activities directed at underwater cultural heritage: guidelines to the Annex of the UNESCO 2001 Convention[18].
Polska ratyfikowała Konwencję o ochronie PDK 17 maja 2021 r.[19]. W czerwcu tego samego roku Minister Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu powierzył Dyrektorowi NMM prowadzenie spraw z zakresu promocji zabytków znajdujących się w obszarach morskich RP i szkoleń dotyczących ochrony PDK, ale także opiniowania pozwoleń na lokalizację inwestycji morskich i uzgadniania projektów planów zagospodarowania przestrzennego polskich obszarów morskich. NMM zostało zobowiązane do prowadzenia bazy danych obiektów PDK znajdujących się we wszystkich obszarach morskich RP, bieżącej ich inwentaryzacji i monitoringu oraz świadczenia pomocy konserwatorom wojewódzkim przy dokonywaniu oględzin tychże obiektów.
W celu realizacji tych zadań w NMM utworzono nową jednostkę – Sekcję ds. Ochrony Morskiego Dziedzictwa Kulturowego. W zakresie działań administracyjno-konserwatorskich w ciągu 2 lat wydano ponad 220 uzgodnień lokalizacyjnych w obszarach morskich co pozwala wyobrazić sobie skalę planowanych w ostatnim czasie inwestycji związanych przede wszystkim z pozyskiwaniem energii odnawialnej i rozbudową portów. Ponieważ NMM od kilku lat nie dysponuje statkiem badawczym, Dział Badań Podwodnych wyposażono w łódź motorową typu RIB. Ze względu na konieczność prowadzenia inwentaryzacji wraków przede wszystkim w obszarach przeznaczonych pod inwestycje, położonych również w wyłącznej strefie ekonomicznej, nawiązano współpracę z uczelniami morskimi – Uniwersytetem Gdańskim i Politechniką Morską w Szczecinie – dysponującymi statkami badawczymi i sprzętem niezbędnym do badań dna morskiego, zwłaszcza na głębokościach nieosiągalnych dla archeologów podwodnych z NMM.
W grudniu 2021 r. w trakcie konferencji Public Access to Underwater Cultural Heritage zorganizowanej z okazji 20-lecia Konwencji z 2001 r. po raz pierwszy na forum UNESCO zaprezentowano działania NMM w zakresie popularyzacji i ochrony PDK. W 2022 r. rozpoczęto dwuletni projekt Polsko-chorwacka wymiana doświadczeń w zakresie Konwencji UNESCO o ochronie podwodnego dziedzictwa kulturowego[20]. Jego celem jest promocja polskiego dziedzictwa podwodnego nad Adriatykiem oraz wymiana doświadczeń pomiędzy Chorwacją a Polską w zakresie ochrony wraków, archeologii podwodnej i konserwacji zabytków. Chorwackim partnerem projektu jest Międzynarodowe Centrum Archeologii Podwodnej w Zadarze – centrum UNESCO II kategorii[21]. Dzięki wsparciu Ambasady RP w Zagrzebiu, w ramach projektu, jesienią 2022 r. w stolicy Chorwacji otwarto wystawę plenerową Underwater archaeology in Poland. History and perspectives. Wiosną 2023 r. z okazji 2-giej rocznicy ratyfikacji przez Polskę Konwencji z 2001 r. wspomnianą wystawę zaprezentowano w paryskiej siedzibie UNESCO, a później podczas posiedzenia państw-stron Konwencji z 2001 r. 13 czerwca 2023 r., podczas tego samego spotkania dyrektor NMM dr Robert Domżał, został wybrany na pierwszego polskiego przedstawiciela do Rady Naukowej Konwencji (STAB). Nominacja ta stanowi wyraz uznania dla pozycji Polski w UNESCO oraz naszej wiedzy i doświadczenia w dziedzinie PDK na arenie międzynarodowej.
Wyzwania w ochronie podwodnego dziedzictwa kulturowego polskich obszarów morskich
Mimo, że w zakresie wdrażania zaleceń Konwencji z 2001 r. Polska ma liczne sukcesy, to w temacie ochrony PDK jest jeszcze wiele do zrobienia.
W wyniku przeprowadzonych dotychczas inwentaryzacji w bazie danych NMM znajduje się ponad 140 wraków poświadczających intensywne kontakty handlowe między Polską, a różnymi regionami Europy od średniowiecza po czasy nowożytne. Obraz ten uzupełniają pojedyncze zatopione osady i porty. Kolejnych 170 obiektów jest przeznaczonych do weryfikacji. Inwentaryzacji i dokumentacji wymagają nie tylko obiekty zlokalizowane w obszarach przeznaczonych pod inwestycje. Jak pokazały wydarzenia rozgrywające się w ciągu ostatnich kilkunastu miesięcy na Ukrainie, dokumentacja obiektów zabytkowych z wykorzystaniem najnowszych technologii odwzorowania przestrzennego może być jedyną możliwością zachowania zabytków dla przyszłych pokoleń. Prace inwentaryzacyjno-dokumentacyjne powinny obejmować wszystkie zasoby PDK w polskich obszarach morskich.
Ponieważ obecnie w Polsce czynnie pracuje ok. 10 archeologów podwodnych (w tym 4 w NMM) prace te będą trwały latami. Brak specjalistycznej kadry nad Bałtykiem[22] wymaga wprowadzenia szkoleń z zakresu archeologii podwodnej realizowanych dla płetwonurków amatorów. Taką formę popularyzacji ochrony PDK praktykuje m.in. Norweskie Muzeum Morskie. Możliwość utworzenia ośrodka szkoleniowego np. pod auspicjami UNESCO (na wzór Międzynarodowego Centrum Archeologii Podwodnej w Zadarze) istnieje w budowanym w Łebie oddziale NMM – Muzeum Rybołówstwa Morskiego i Archeologii Podwodnej wyposażonym w centrum konferencyjne i zaplecze logistyczne. Ośrodek taki mógłby szkolić płetwonurków nie tylko z Polski, ale i z innych krajów nadbałtyckich.
Z uwagi na fakt, że znaczna część obiektów podwodnego dziedzictwa kulturowego jest zlokalizowana na dużych głębokościach[23] konieczne będzie wypracowanie metodyki badań realizowanych wyłącznie za pomocą podwodnych pojazdów samobieżnych. Archeologia głębokomorska prowadzona wyłącznie za pomocą ROV jest już rozwijana w Norwegii[24] i Francji[25].
W związku z ochroną obiektów zabytkowych w ich naturalnym kontekście środowiskowym, w wielu krajach rozpowszechniła się forma podwodnego parku kulturowego. W najbliższych latach NMM planuje udostępnienie Podwodnego Magazynu Wraków dla turystów. Obszar ten przewidziany jest również jako miejsce szkoleń z zakresu archeologii podwodnej i nowoczesnych technik dokumentacyjnych oraz poligon do interdyscyplinarnych badań wpływu czynników środowiskowych na stan zachowania obiektów drewnianych i metalowych.
Wznowienia wymagają prowadzone już niegdyś przez NMM szkolenia skierowane do klubów nurkowych i właścicieli firm turystycznych w zakresie popularyzacji bezdotykowej formy turystyki podwodnej. Nawiązanie współpracy z płetwonurkami może wpłynąć pozytywnie na zaangażowanie społeczne w ochronę i monitoring PDK i sprzyja pozyskiwaniu wiadomości o nierozpoznanych jeszcze wrakach statków. Konieczne wydaje się również wprowadzenie szkoleń dla firm realizujących inwestycje morskie w zakresie wartości naukowych PDK, a także konieczności i sposobów ochrony zabytkowych obiektów podwodnych. Zainicjowanie cyklu szkoleń dotyczących specyfiki podwodnego dziedzictwa kulturowego i charakterystyki zabytków wydobywanych z wody, wspomoże działalność służb policyjnych, granicznych i administracji morskiej niższego szczebla.
Istotnym zadaniem jest wspieranie inicjatyw ustawodawczych mających na celu wzmożenie ochrony PDK, przede wszystkim wnioskowanie o wprowadzenie zmian w ustawie o obszarach morskich RP i administracji morskiej, której artykuł 35 zatytułowany Turystyka i sporty wodne daje zapisaną w ustawie możliwość przeszukiwania wraków (Dz.U. 2022, poz. 457), co stoi w sprzeczności z zasadami promowanej bezdotykowej turystyki podwodnej i zaleceń Konwencji z 2001 r.
Ostatnie 20 lat działalności w zakresie ochrony PDK w Polsce było okresem powolnego wdrażania zaleceń Konwencji z 2001 r. Dzięki temu, 2 lata po jej ratyfikacji jesteśmy w trakcie – nie na początku – procesu budowania systemu zarządzania PDK opartego z jednej strony na zachowaniu dziedzictwa dla przyszłych pokoleń, z drugiej na wykorzystaniu jego zasobów do rozwoju gospodarczego.
Autor: dr Anna Rembisz-Lubiejewska
Projekt „Polsko-chorwacka wymiana doświadczeń w zakresie Konwencji UNESCO o ochronie podwodnego dziedzictwa kulturowego” dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Kultura inspirująca”.
[1] Kobyliński Z. 2002, Konwencja o ochronie podwodnego dziedzictwa kulturowego, „Ochrona zabytków”, nr 55/2, s. 142-143.
[2] Gold J., de Cabo E. 2014, España gana el caso Nuestra Señora de las Mercedes: un éxito jurídico, histórico y cultural, [w:] El ultimo viaje de la Fregata Mercedes. La razon frente al. expolio. Un tesoro cultural recuperado, Madrid, s. 25-34.
[3] Hoffman A. 2015, 170-Year-Old Champagne Recovered (and Tasted) From a Baltic Shipwreck, https://www.smithsonianmag.com/science-nature/170-year-old-champagne-recovered-and-tasted-baltic-shipwreck-180955050/ – dostęp z dnia 02.08.2023 r. Gattuso R. 2019. For Sale: 300-Year-Old ‘Shipwreck Wine’ Rescued From the Bottom of the Sea, https://www.atlasobscura.com/articles/can-wine-survive-shipwreck, dostęp z dnia 02.08.2023 r.
[4] Kowalski W. 2012, World War II wrecks in Polish waters. Current problems of legal protection, [w:] J. Henderson (ed.), IKUWA 3: Beyond Boundaries. The 3rd International Congress on Underwater Archaeology, Bonn, s. 89-94.
[5] Zalecenie Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy w sprawie podwodnego dziedzictwa kulturowego z 1978 r. (nr 848) i 2000 r. (nr 1486) oraz Międzynarodowa Karta Ochrony i Zarządzania Podwodnym Dziedzictwem Kulturowym opracowana przez ICOMOS i przyjęta w Sofii w 1996 r. (Kobyliński Z. 2002, op. cit. s. 142; Maarleverld T., Guérin U., Egger B. (eds.), 2013, Manual for activities directed at underwater cultural heritage: guidelines to the Annex of the UNESCO 2001 Convention, UNESCO, s. 15-17).
[6] Dz. U. z 2002 r. Nr 59, poz. 543, załącznik.
[7] Kobyliński Z. 2002, Konwencja…
[8] Szczegółowo o przepisach Konwencji z 2001 r.: Z. Kobyliński 2002, op.cit, W. Kowalski 2014, Konwencja o ochronie podwodnego dziedzictwa kulturowego z 2001 r., „Cenne, bezcenne, utracone”, nr 3-4, s. 66-68; W. Kowalski 2022, Wydobywanie zabytków z morza w świetle Konwencji UNESCO o ochronie podwodnego dziedzictwa kulturowego z 2001 roku, „Santander Art and Culture Law Review” vol. 1, s. 17-40.
[9] Dz. U. z 2022 r. poz. 840, art. 3, ust. 4.
[10] Dz. U. z 2022 r. poz. 840, art. 32, pkt. 10; art. 33, pkt. 4; art. 36, pkt. 2 oraz Dz. U. z 2021 r. , poz. 81, § 9 i 10.
[11] Dz. U. Woj. Pom. z 2005 r. nr 105 poz. 2112.
[13] Pomian I., 2018, Inwentaryzacja morskich stanowisk archeologicznych – wczoraj i dziś, „Kurier Konserwatorski”, nr 15, s. 69-82.
[14] Domżał R., 2015, W stronę morza. Polityka ochrony morskiego dziedzictwa kulturowego w krajach rejonu Morza Bałtyckiego i Północnego, „Muzealnictwo”, t. 56, s. 68-76.
[15] Jedną z przyczyn umiarkowanego zainteresowania ratyfikacją Konwencji z 2001 r. przez państwa nadbałtyckie jest ustalona w tym traktacie granica wieku podwodnego dziedzictwa kulturowego. Większość z obiektów zalegających w obszarach wyłącznych stref ekonomicznych państw nadbałtyckich pochodzi z okresu II wojny światowej.
[16] Manders M., Oosting R., Brouwers W., 2009, MACHU Managing Cultural Heritage Underwater Report, no 2, Amersfoort; Uścinowicz S., Miotk-Szpiganowicz G., Gałka A., Pawlyta J., Piotrowska N., Pomian I., Witak M., 2011(2013), The rise, development and destruction of the medieval port of Puck in the light of research into paleoclimate and sea level change, ,,Archeologia Polona”, t. 49, s. 87-104.
[17] Dz. U. z 2021 r. poz. 935.
[18] https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000220708.
[19] Dz. U. z 2021 r., poz. 1302.
[20] Projekt jest finansowany przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Kultura Inspirująca”.
[22] Problem braku archeologów podwodnych poruszano już na spotkaniach grupy roboczej ds. podwodnego dziedzictwa kulturowego. Największą liczbą specjalistów (ok. 16 osób) dysponuje obecnie Norwegia, podczas gdy w pozostałych krajach pracuje 1-4 archeologów podwodnych.
[23] Prowadzenie prac podwodnych w Polsce (i innych krajach bałtyckich) wymaga posiadania certyfikatu nurka zawodowego. Takie prace są dozwolone do 20 m (II stopień) i 30 m (I stopień). Z ustawy o wykonywaniu prac podwodnych są wyłączone instytucje naukowe, ale nie instytucje kultury (Dz.U. z 2003 r. nr 199, poz. 1936).
[24] Bryn P., Jasiński M.E., Søreide F., 2007, Ormen Lange pipelines and shipswrecks, Oslo.
[25] https://www.icua.hr/en/article/international-cultural-cooperation-on-the-project-to-protect-the-underwater-cultural-heritage-of-the-skerki-bank-site-in-tunisia/564.