Niezwykła historia Postulatów Solidarności

Stoczniowe strajki w 1980 roku rozpoczęły zmiany, które odmieniły oblicze całej Europy. Jednym z najważniejszych elementów tamtych wydarzeń, zwanych Festiwalem Solidarności oraz niezaprzeczalnym symbolem strajków są Tablice z 21 Postulatami. Być może ta bezcenna dziś pamiątka nie przetrwałaby ciemnej nocy stanu wojennego, gdyby nie zapobiegliwość i odwaga pracowników Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku.

17 sierpnia 1980 roku Andrzej i Joanna Gwiazdowie oraz Bogdan Lis sformułowali postulaty Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego (ostatecznie zredagował je Bogdan Borusewicz). 18 sierpnia kierownictwo MKS zdecydowało o podaniu treści postulatów do publicznej wiadomości. Wobec braku możliwości przedstawienia ich za pośrednictwem środków masowego przekazu, postanowiono zapisać je na sklejkach używanych w stoczni przez traserów i umieścić nad bramą główną Stoczni Gdańskiej. Pierwszą tablicę zapisał Arkadiusz Rybicki, drugą Maciej Grzywaczewski.

Po zakończeniu strajku Tablice przeniesiono do siedziby Solidarności w Gdańsku, a w roku 1981 Zarząd Solidarności przekazał je Centralnemu Muzeum Morskiemu, które urządzało wystawę poświęconą Sierpniowi ‘80. W tym czasie Tablice były często wypożyczane i aby w czasie ich nieobecności wystawa była pełna – za zgodą Solidarności – wykonano kopie. Solidarność przekazała Muzeum dokładnie takie same tablice jak te, na których Grzywaczewski i Rybicki zapisali solidarnościowe żądania.

Sporządzenia kopii podjął się Mirosław Brucki, konserwator CMM – zajęło mu to niespełna dwa dni (pracował w jednym z magazynów należących do CMM; jego współpracownicy o niczym nie wiedzieli). „Dziś nie sposób opowiedzieć słowami atmosfery tamtych dni. To było połączenie wielkiej euforii i jednocześnie obawy.” – mówi Brucki, konserwator CMM. Po wykonaniu kilku próbnych kresek, odręcznie rozpoczął kopiowanie tablic, naśladując charakter i styl pisma autorów. „Oryginały przyjechały do Muzeum w złym stanie. Przede wszystkim dlatego, że były zapisane na zwykłej sklejce, a teksty zapisano węglem rysunkowym. Tytuły i kolejne numery postulatów zapisano natomiast czerwoną farbą olejną. Przecież, zanim Tablice trafiły do nas, wisiały na bramie Stoczni – słońce, wiatr i deszcz zrobiły swoje.” – wspomina Brucki, który dokonał wstępnego zabezpieczenia Tablic za pomocą fiksatywy, czyli środka chroniącego przed światłem i uszkodzeniami wewnętrznymi.

Konserwacji tablic podjął się Wiesław Urbański, konserwator CMM i jednocześnie przewodniczący Solidarności w CMM. To on odegrał w historii Tablic największą rolę, wiele ryzykując. Jeszcze przed wprowadzeniem stanu wojennego Dyrektor CMM – Przemysław Smolarek – podjął decyzję o wywieszeniu na wystawie kopii Tablic, oryginały zaś schowano w muzealnych magazynach. Okazało się to być bardzo dobrym posunięciem, bo już w pierwszych dniach stanu wojennego SB zabrała z CMM najważniejsze eksponaty dotyczące wystawy Sierpień ’80, a wśród nich Tablice z 21 Postulatami – a w rzeczywistości ich kopie.

Kiedy w Spichlerzach na Ołowiance pojawili się funkcjonariusze SB, oryginalnych Tablic już tam nie było. Zaraz po wprowadzeniu stanu wojennego Wiesław Urbański wywiózł je z Muzeum i ukrył na strychu swego domu. Z nikim o tym nie rozmawiał – w myśl najważniejszej konspiracyjnej zasady – im mniej osób wie, tym lepiej. Całą sprawę znał jeszcze tylko muzealny kierowca – Dariusz Chełkowski. Dyrektorowi CMM Urbański powiedział jedynie, że tablice zostały ewakuowane. „Wiedziałem, że te Tablice trzeba ratować – czułem, że z biegiem czasu nabiorą wartości symbolicznej i historycznej. Zresztą już wtedy miały one dla nas ogromne znaczenie” – mówi Urbański.

Kopie zabranych przez SB Tablic zaginęły i do dziś nie wiadomo, co się z nimi stało. Tymczasem oryginalne Tablice różniły się od kopii (o czym na szczęście nie mieli pojęcia esbecy): na tych prawdziwych na odwrocie znajduje się zapisany przez pomyłkę fragmentu ósmego postulatu (zarówno cyfra, jak i treść zapisane są czerwoną farbą). Kopia zabrana przez SB tej wady nie miała.

Schowane przez Urbańskiego Tablice bezpiecznie przetrwały okres stanu wojennego i przemian ustrojowych i ponownie wróciły do Muzeum, już w wolnej Polsce. „Dziś Tablice można zobaczyć na wystawie w Spichlerzach na Ołowiance. Pod koniec przyszłego roku chcielibyśmy zorganizować w Ośrodku Kultury Morskiej wystawę czasową, na której pragniemy zaprezentować Tablice, ale także opowiedzieć historię poszczególnych osób, które z tymi Tablicami były związane.” – mówi Jerzy Litwin, Dyrektor CMM. Muzeum stara się właśnie o pozyskanie środków umożliwiających zorganizowanie takiej wystawy.

Międzynarodowy Komitet Doradczy Programu UNESCO „Pamięć Świata”, podczas konferencji programowej w Gdańsku w dniach 28-30 sierpnia 2003 r., uznał tablice za jeden z najważniejszych dokumentów XX wieku, świadectwo wydarzeń mających przełomowy wpływ na zmiany polityczne, ustrojowe i gospodarcze państw bloku socjalistycznego, których kolebką była Stocznia Gdańska. Na tej podstawie decyzją Sekretarza Generalnego UNESCO z dn. 16.10.2003 r. zostały one wpisane wraz z solidarnościowym zbiorem archiwalnym przechowywanym w warszawskim „Ośrodku Karta” na Światową Listę Dziedzictwa Kulturowego UNESCO „Pamięć Świata”.